تاریخ موسیقی و شعر ایران قبل از اسلام
از زمانی که بشر توانست واکنش های درونی خود را بوسیله صدا نمایش دهد و وزن را از صداهای منظم و گوناگون طبیعت بدست آورد ، موسیقی را به وجود آورد ؛ زیرا جهان پر از اصوات است و عالم خلقت بر نظم و توازن برقرار است.چون تشخیص موزون از غیر موزون در طبیعت بشر است ، و هر چیز موزون مطابق طبع انسان است ، آواز ، رقص ، شعر که هر سه موزونند و مورد پسند بشر ؛ از همان دوران قدیم به صورت آداب و رسوم جز زندگی ملل دنیا درآمدند ؛ با پیشرفت تمدن و با اختراع آلات و ادوات موسیقی بشر از نواهایی که در ذهنش حالت دلپذیر ایجاد می کرد تقلید نمود و با سرودهای مذهبی به نیایش رب النوع ها پرداخت و موسیقی را رکن اصلی دین قرار داد و از رقص و آوازهای ضربی و غیر ضربی در جشن و سرور و مراسم مذهبی خود استفاده نمود .
سرگذشت هنر ایران از جمله موسیقی آن را می توان به دو بخش تقسیم کرد :
دوره نخست : از آمدن نژاد آریایی به سرزمین ایران تا پایان دوره ساسانی
دوره دوم : از طلوع اسلام تا عصر حاضر
در مورد دوره نخست ، آنچه درباره اندیشه ، عواطف و احساسات هنر آریائیان گفته می شود به سبب فقدان آثار مدون و اسناد نعتبر به ناگزیر مبنی بر حدس و گمان خواهد بود ، اکنون بیشتر اطلاعات ما از ایران قدیم غیر از روایات دانشمندان و مورخین شرقی و ادبای دوره اسلامی و اندکی از کتب ایران پیش از اسلام که از اواخر عهد ساسانی باقی مانده ، از منابع خارجی و تحقیق و تتبع شرق شناسان است.
هیچ ملتی بدون اقتباس و استفاده و یاری جستن از دیگران نتوانسته به درجات عالی از تمدن دست یابد و هر ملتی بنابر نیازها و شرایط محیطی خویش و با اندیشه و ذوق و توانائی های خود چیزهائی بوجود آورده که در طول زمان در نتیجه برخورد و ارتباط و در آمیختن با ملت های دیگر ، به دیگران منتقل شده است. ایرانیان از ملت هائی هستند که در این اقتباس و تصرف در آن توانائی و ذوق و پسند خود را در طول تاریخ به ثبوت رسانیده و آن چه را اخذ کرده اند به صورتی بهتر و خوشایندتر در آورده و بدان رنگ ملی داده اند.
برای روشن شدن این موضوع و با توجه به آمیزش و ارتباط ملت های متمدنی که در قلمرو هخامنشیان می زیستند و دیگر مللی که به ایران ارتباط داشتند ؛ ابتدا در مورد تمدن هائی صحبت خواهیم کرد که از لحاظ هنر موسیقی دارای غنای فرهنگی بوده اند.
1- تمدن سومری : سومری ها دارای تمدن کهن بودند ؛ و اسباب و آلات موسیقی که در حفاری های سرزمین کلده و شهر اور کشف شده تا حدودی سابقه و ریشه موسیقی آسیا به ویژه مردم آسیای غربی را روشن کرده است. در داخل آرامگاه یکی از پادشاهان سومری نقش برجسته ای است که یک نوازنده چنگ و زنی را در حال رقص نشان می دهد ، نیز در کاوشهای انجام شده در اور دو ستون کشف شده که بر آن آهنگ موسیقی نقش شده است. از وسایل مرسوم در این تمدن می توان طبل و چنگ و نی را نام برد.
2- تمدن کلده (بابل جدید) : این تمدن نسبت به ملل همسایه سمت مربی داشته و ملل قدیم از علوم و صنایع و هنر آنان برخوردار بوده اند ، از آثار بدست آمده در حفاری ها و تحقیقات دانشمندان معلوم گردیده که اسباب و آلات موسیقی این دوره عبارت بودند از نی ، فلوت ، شیپور ، عود ، طبل و قانون .
کهن ترین آثار شعر و موسیقی نژاد آریا
1- وداها یا کتابهای مقدس هندی ها:
2- اوستا : کتاب مذهبی زرتشتیان و از کهن ترین آثار ادبی و مذهبی ایرانیان است ، در زمان هخامنشیان دو نسخه رسمی از اوستا موجود بوده که یکی را اسکندر ضمن آتش زدن کاخ های سلطنتی پارس سوزاند و نسخه دیگر به دست یونانی ها افتاد و آنان پس از استفاده از قسمت های علمی آن که به نجوم و پزشکی و موسیقی و امثال این ها مربوط می شد ، آن را سوزاندند. کهن ترین قسمت اوستا گاتها است که از خود زرتشت است ، و هنگام نیایش اهورامزدا آن را به آهنگ و آواز می خواندند و این قدیمی ترین میراث مدون ما ، در شعر و موسیقی است.
هم چنین در زمینه اجرای موسیقی و آواز می توان به این نکته اشاره نمود که در ایران باستان هر یک از روزهای ماه نامی خاص داشت که به اسامی فرشتگان بود و روز شانزدهم ماه هفتم سال به نام (مهر) بود و دراین روز جشن بزرگی برپا می داشتند ، که پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان بود ، این جشن شش روز طول می کشید و به روز بیست و یک که آن را (رام روز) می نامیدند ختم می شد. آغاز مهرگان را مهرگان عام می گفتند و روز انجام آنرا مهرگان خاص می نامیدند. مراسم جشن مهرگان در دوره ساسانیان که سخت پایبند مذهب و دستورات کتاب مقدس زرتشت (اوستا) بودند به بهترین وجه و با شکوه تمام انجام می شد. در این دوره سرایندگان موظف بودند که برای هر روز آهنگی نو بسازند و با سرودن شاعران در آمیزند و بنوازند و بخوانند و هر یک از این نغمه ها به نام همان روز نامیده می شد. >> مهرگان بزرگ << و >> مهرگان خردک << که نام دو لحن از موسیقی قدیمی و اصیل ایرانی است از یادگارهای آن دوره است.بعید نسیت که "مقام مهرگانی" بعد ها به "مهربانی" تغییر نام داده باشد و اکنون لحنی به نام "مهربانی" در دستگاه ماهور و همان آهنگ با مختصر تغییر حالتی به نام های "چهارپاره" و "چهارباغ" در ابوعطای شور متداول است.
حکیم نظامی گنجوی در خسرو و شیرین میان سی و یک لحن باربد ، لحن دوازدهم را "مهرگانی" نام برده است و گوید:
چو نو کردی نوای "مهرگانی"
ببردی هوش خلق از مهربانی
ساسانیان و شعر و موسیقی در دوره آنان
تمدن و فرهنگ این دوره آخرین تجلی تمدن و صنعت و هنر کهن ایران و مکمل تمدن هخامنشی بود . بنابر مدارک موجود جشن های علمی و فرهنگی و هنری عهد ساسانیان به مراتب بیش از ادوار قبل بود ، از جمله جنبش علمی هنری که از زمان انوشیروان به منتهای درجه خود رسید و هنر موسیقی که از زمان اردشیر بابکان مورد حمایت و توجه قرار گرفته بود و در زمان بهرام گور و خسروپرویز رو به پیشرفت و ترقی نهاد.
برای اطلاع از چگونگی موسیقی در این دوره باید به ادبیات و رکن اساسی آن یعنی شعر پرداخت که در قدیم شعر و موسیقی توام بوده است.
ازجمله آثار برجسته ادبی ساسانیان ، سرود ]کرکوی[ با مزمون زیر بوده :
شاها ، خدا یگانا – به آفرین شاهی
افــروخـتـــه بادا روشنـــایی
عالمگیر باد هوش گرشاسب
همی پــــر است ازجـــــوش
نـــــوش کـــن ، مـــــی نوش
همیشه نیکی کن نیکوکارباش
که دیـروز و دیشب گـــذشت
شاها ، خدا یگانا – به آفرین شاهی
از دیگر دلایلی که می تواند غنای فرهنگ و موسیقی دوره ساسانیان را به اثبات رساند گوشه هایی از دستگاه های موسیقی بوده که اکنون نیز نواخته می شود از جمله "خسروانی" ، "اورامن" و پهلوی .
و همچنین مانی دانشمند ایرانی را ازموسیقی دانان نوشته اند ؛ اعتبار و اهمیت موسیقی در عهد ساسانی از آئین مزدک نیز نمودار است.
مزدک در اصول دین خود چنین آورده است که : خداوند آسمان ها مانند پادشاهی بر تخت نشسته و چهار قوه یعنی ( شعور – عقل – حافظه – شادی ) در پیش او ایستاده اند. قراردادن یکی از نیروهای معنوی چهارگانه ، که قوه شادی و نماینده موسیقی است در ردیف سه قوه دیگر دلیل بر اهمیت موسیقی نزد ایرانیان آن دوره است .
هنر موسیقی در روزگار ساسانی تا آنجا رشد یافت که علاوه بر آوازها که دارای اسمی ویژه بودند ؛ ترانه های ضربی که برای آنها شعر ساخته نشده بود نیز نامی داشتند، مانند پیش درآمد های امروزی.
موسیقی دانان عصر ساسانیان
از جمله موسیقی دانان معروف زمان خسروپرویز می توان "باربد" ، "نکیسا" ، "بامشاد" ، "رامتین" ، "آزاد وار چنگی" و "کوسان نواگیر" را نام برد.
باربد : از موسیقی دانان و نوازندگان بنام و از بزرگترین آهنگ سازان عهد خسروپرویز بود که بسیاری از الحان و نواهای موسیقی را که هنوز بعضی ار آن ها با همان نام در ردیف دستگاه های موسیقی کنونی ما باقی مانده است از ساخته ها و پرداخته های او می دانند و برخی اختراع "مقامات" را به او نسبت می دهند ؛ یکی از زیباترین نغماتی را که به او نسبت می دهند و به یادگار مانده قسمت هایی از نغمه " خسروانی " می باشد.
نکیسا : از موسیقی دانان عهد ساسانی و از چنگ نوازان و خوانندگان دربار خسروپرویزبود .
نظامی می گوید :
نکیـــسا نام ، مردی بود چنــــــگی
ندیــم خاص خســـرو بی درنــــگی
از او خوش گوتری در لحن و آواز
ندید این چنگ پشت ارغنـــون ساز
چنــان می ساخت او الحان موزون
که زهره چرخ می زد گرد گردون
آزاد وار چنگی : از زنان معروف موسیقی دان عهد بهرام گور بوده که در نواختن چنگ شهرت داشت.
کوسان نواگر: از مردان مشهور موسیقی و نوازنده نی بوده است.
در پایان این پژوهش اشاره به نکات زیر را لازم و ضروری دیدم :
وقتی اعراب در قرن 7 میلادی ، ایران را فتح کردند چون بادیه نشین بودند از خود صنعتی نداشتند مگر این که زبان شگفت انگیز آن ها را صنعت محسوب کنیم ؛ به این جهت صنایع و فرهنگ ایران بر آن ها مستولی شد و هنگامی که اروپا در قرون تاریکی خوابیده بود ، علوم و صنایع اسلامی نیمی از جهان را منور ساخت لیکن منبع اصلی و سرچشمه نور ایران بود . دلیل این مدعا این که یکی از محققان بزرگ اروپائی به نام کرویه می گوید : اگر یک نفر خارجی را رخصت اظهار نظر باشد ، باید گفت که ایران حق بزرگی بر گردن بشریت دارد ، زیرا به شهادت تاریخ ، ایران با فرهنگ نیرومند و طریقی که در طی قرون به وجود آورده ، وسیله تفاهم و توافق و هماهنگی را در میان ملل ایجاد نموده است.
دراثر افکار ، اشعار و موسیقی ایران نژاد های گوناگون دارای ایمان و عقیده مشترک شده اند و همچنین شعرای ایران جهانی را متمتع نموده اند.
منابع مورد استفاده :
1- تاریخ ایران قبل از اسلام تالیف مشیرالدوله
2- تمدن ساسانی جلد اول تالیف علی سامی
3- تمدن ایرانی ترجمه عیسی بهنام
4- شاهکارهای صنایع ایران پروفسور پوپ
5- بررسی هنرهای ایرانی پروفسور پوپ
6- تاریخ موسیقی ایران زنده یاد حسن مشحون
7- نفوذ ایران در تمدن اروپا دکتر رانسی مان
