فرش ایران

دست آفریده های پر نقش و نگار ره  آورد زندگی پر تلاش زنان و  مردانی  است که با شوریدگی نگاره ها و گرمی رنگ دل های پاک ممزوج شده  است. در این دست  بافته ها راه و رسم کهن و سنت, در و نمایه هر نقش پردازی است که جهانی برای آفرینش دارد .

در این دست آفریده های خواب دار گره خورده که «قالی ایران »نام دارد ,  آ ئینه تمام نمایی از هنر و تمدن ایرانی و اسلامی  است . میراث گرانقدری است که از دیر باز به جا مانده و در شناسنامه ملت ها , مهر تا یید خورده است . باز نویسی  و باز گویی از فرهنگ و هنر ملتی ,همه آنانی که به حفظ و بالندگی این میراث , دل سپرده اند نه یک « تفنن » بلکه « وظیفه » است .

پیشینه فرش ایران

دوران باستان : ( هخامنشیان 559-321. م )

همزمان با کشف قالی پا زیریک (1327) توسط « سرکی رودنکی » باستانشناس نامدار در دامنه های جنوبی جبال آلتای سیبری در گوریکی از پادشاهان سکایی تاریخ فرش گره خورده پرداز به ویژه , فرش ایران ورق میخورد. بررسیهای پژوهشگران بر روی نقوش بافته شده در این فرش نشان میدهد که تاریخ بافت فرش حدود 2500 سال قبل است. رودنکو در چندین جای کتاب خود به ایرانی بودن این فرش  اشاره دراد « شیوه گره خوردن دم اسبها و کاکل آنها شبیه ایرانیان است  ونقش   گوزنها از تیره گوزن زرد خالدار ایرانی است . صف مردانی که به همراه چارپایان از پی  یکدیگر می آیند نمایانگر شیوه های هخامنشی و آشوری است .»

بدین ترتیب جای هیچ تردیدی باقی نمیماند که اگر چنین فرشی در 25 قرن پیش با آن اسلوب پیشرفته و به کمال رسیده وجود داشته است ,که این اسلوب کمال یافته چند قرن سنت قالی بافی را پشت سر گذارده تا به این درجه از کمال رسیده است. بنابر این تاریخ فرش دست باف کمتر از سه هزار سال قبل نمیتواند باشد . 

دوره ساسانیان (226-652م / هجری )

در زمان ساسانیان  صنایع بافندگی , بخصوص بافت  پارچه های ظریف و نقش  دار بسیار رایج بوده است . فرش بهارستان که در بیشتر کتابهای تاریخی به ان اشاره شده است نمونه ای از فرش یا بافته های مشابه میبا شد که هنگام جنگ ایران و اعراب  به دست  فاتحان افتاد ابو علی سکویه (320 – 421 هجری قمری )   در باره این فرش در تجارت  الاهم نوشته است : « در نقش آن راهها می دیدی که از نگاره های گوناگون  پدید شده  بود و جویباری  از گوهر ها در بافت آن به کار برده بودند و دیری که در میانه به چشم میخورد بر کناره های  آن کشتزاری بود سر سبز پر گیاه زمینه فرش زربافت بود و نقش آن از گوهرها که بر آن نشانیده بودند.» فرش مذکور حدود 400 متر مربع مساحت داشته است و فصول مختلف  سال در آن بافته شده بود.

دوران اسلامی  : بعد از ظهور اسلام به نظر می آید که فرشبافی رایج در شهر ها و روستاها باید رشد بیشتری یافته باشد ولی نمونهای از آن دوران در دست نیست تا بتوان درباره فرشبافی آن زمانها اظهار نظر کرد . ار آغاز اسلام در ایران و از قرن سوم هجری  تا نیمه  اول دهم هجری نمونه ای از فرش به جا مانده است. ولی اشارات زیادی  در کتابها و سفر نامه ها به وجود فرش  در خانه ها شده است . به عنوان مثال مقدسی  جهانگرد عرب به قالی های  تا ئنات اشاره  دارد در تاریخ   بیهقی   و معجم البلدان نیز به وجود قالی در نقاط مختلف ایران اشاراتی شده است .

دوره تیموریان (771 -897 هجری قمری ): دوره تیموریان مهر درخشان مینیاتوریهای آن دوره , تصویرهایی  از فرش دیده میشود . در یکی از نسخه  های خطی کتاب نفیس خمسه نظامی (817-897 )  هجری قمری  که در موزه کاخ  گلستان  نگهداری میشود , مینیاتوری هایی که تصویر فرش در آنها است مشاهده میشود .

دوره صفویان (907-1135 هجری قمری ): عصر صفویه,دوران و عظمت هنر قالیبافی بخصوص نقشه های قالی در ایران است با آغاز حکومت خاندان صفوی برخی از پادشاهان  هنر دوست این  خاندان  نظیر شاه   طهماسب و شاه  عباس  صفوی  به تشویق و ترویج هنرهای ملی و سنتی, بخصوص  فرشبافی پرداخته اند  در این دوره کارگاههای بزرگ طراحی و قالی بافی سلطنتی دایر گردید و فرشهای گرانبهایی  از این دوره در موزه های سراسر دنیا وجود دارد از معروفترین این فرشها, فرش  معروف به شیخ  منی  است که ذر سال 942 قمری   و در زمان شاه طهماسب  بافته  شده است که به علت جهل و نادانی حاکمان وقت این اثر تاریخی بوسیله دلالان خارجی ربوده شد و اکنون در  موزه ویکتوریا آ لبرت لندن نگهداری میشود فرش دیگر  این دوران فرش شکارگاه است که در سال 929 قمری  در زمان شاه اسماعیل بافته شد و هم اکنون در موزه پولدی پتسومی میلان نگهداری  میشود از جمله مراکز   قالی بافی در این زمان اصفهان, تبریز, کاشان, همدان, شوشوتر و هرات بوده اند .

دوران قاجاریان : در دوره ی نادری و زندیه قالی بافی به سبب  اقتصاد ضعیف ایران رونقی نداشت ولی پس از پایان جنگهای ایران دروس و آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه دوباره قالی بافی رونقی گرفت .در این دوران هنر اروپایی از راههای مختلفی به ایران نفوذ کرد و هنر های تزئینی کشورمان تا حدود زیادی تحت تاثیر نقاشی اروپایی قرار گرفت و نوعی نقاشی گل و مرغ با تاثیر  از رنگ  آمیزی  اروپایی در ایران اوج گرفت . این نوع نقاشی به تدریج در تمام نقاشهای تزیینی از جمله نسخه های کتابها و سرانجام به هنر و سنت فرش ایران راه یافت. از اواخر دوره ی قاجار فرش   ایران توسعه زیادی یافت و تولید فرش با وجود آنکه شرایط کار درآن زمان بسیار سخت بود با فشار کمپانیهای خارجی و  بعدها نیز بوسیله تولید کنندگان ایرانی افزایش چشمگیری یافت بعد از جنگ جهانی اول و بر چیده شدن کمپانی های خارجی تجار ایرانی توانستند کاملا جای  آن را بگیرند .

قالی ایران محصول دستها ی هنر مند و بخشاینده ای است که افتخار قوم ایرانی را برصفحه روزگار حک کرده است . 

منابع :

صنایع دستی کهن ایران / هانس ای دلف

ترجمه :دکتر سیروس ابراهیم زاده

فرش ایران / فضل الله حشمتی رضوی

قالی ایران /سیسیل ادواردز

ترجمه‌: مهین دخت صبا